Lipcówka, czyli swędzący sezonowy problem u koni

Lipcówka znana jest pod wieloma różnymi nazwami. Fachowo nazywana jest nadwrażliwością na ukąszenia owadów (z ang. insect bite hypersensitivity - IBH). W różnych źródłach wzmianki o tej chorobie można znaleźć pod hasłami: sezonowe alergiczne zapalenie skóry, wyprysk letni, egzema letnia lub po angielsku summer sore, summer eczema, sweet itch, summer dermatitis.
Tak jak wspomniano powyżej, lipcówka jest sezonowo występującym alergicznym zapaleniem skóry, które jest wynikiem silnej reakcji miejscowej na ukąszenia owadów. Sezonowość jej występowania zależna jest od pór roku i aktywności owadów żerujących na koniach. W Polsce objawy kliniczne związane z lipcówką obserwuje się w okresie wiosny i lata, zatem znikają one wraz ze zniknięciem owadów w okresie jesieni i zimy. Czynnikiem uczulającym w lipcówce są białka (alergeny) występujące w ślinie krwiopijnych muchówek z rodzaju Culicoides spp. W Polsce występuje ok. 40 gatunków tych owadów. Nadwrażliwe konie wykazują również reakcję na ukąszenia innych owadów, jak meszki Simulium sp. czy muchy Stomoxys calcitrans

Przerzedzenia włosa w rejonie grzywy w przebiegu lipcówki u konia

Przerzedzenia włosa w rejonie grzywy w przebiegu lipcówki u konia

Sezonowość występowania objawów i ich korelacja z aktywnością owadów już może nasuwać podejrzenie lipcówki. Ostateczne potwierdzenie powinno być jednak oparte na badaniach klinicznych wykonanych przez lekarza weterynarii. Najczęściej pierwsze objawy choroby pojawiają się u koni w wieku od 4 roku życia i mogą mieć podłoże genetyczne. W pierwszym sezonie wystąpienia objawy mogą być łagodne i mogą zostać przeoczone, jednak z kolejnymi sezonami ulegają nasileniu. Rasami predysponowanymi są: konie ras prymitywnych, kuce islandzkie, szetlandzkie i walijskie, hucuły, shire i konie fryzyjskie. Ocenia się, że w Polsce na lipcówkę choruje ok. 5% populacji koni, jednak liczba ta corocznie wzrasta. Nawet krótki kontakt z alergenem może powodować silną i długotrwałą reakcję alergiczną. Objawy kliniczne dotyczą widocznych zmian skórnych oraz zmiany zachowania konia. Ze względu na konkretne miejsca, które preferowane są przez owady na ciele konia, zmiany skórne najczęściej dotyczą właśnie tych miejsc. Należą do nich: głowa, szyja, grzbiet, zad, ogon, rejony podbrzusza (w tym wymienia i puzdra), rzadziej łopatka. Najczęściej pierwsze zauważone objawy obejmują zmiany skórne w rejonie grzywy i ogona, a także pod brzuchem (tzw. rejon linii białej). Te ostatnie są rzadziej notowane przez właścicieli, ale mogą być zauważone podczas czyszczenia konia. Ze względu na silny świąd odczuwany przez nadwrażliwego konia, właściciel głównie zauważa zmianę w zachowaniu zwierzęcia, jak: zwiększona chęć drapania podczas czyszczenia i nadstawianie się do niego, ocieranie się o różne przedmioty (wycieranie grzywy, ogona, spodniej strony brzucha o konstrukcję boksu, ogrodzenia czy drzewa), podgryzanie i drapanie własnego ciała, niepokój, nerwowość, nadmierną ruchliwość na pastwisku, wzmożone ruchy ogonem. W wyniku intensywnego ocierania i samouszkodzeń skóry mogą pojawiać się: zmierzwienie włosa, wyłysienia, otarcia, a nawet rany i strupy. W przebiegu lipcówki obserwować można również różne wykwity skórne jak pęcherzyki, pokrzywkę, grudki, a także zaróżowienia i zaczerwienienia skóry. Zmiany chorobowe występować mogą także na innych częściach ciała konia, nie tylko na ogonie, grzywie i podbrzuszu, ale na głowie (w tym uszach), szyi i bokach tułowia. Przy długotrwającym, nieleczonym procesie dochodzi do przewlekłych zmian skórnych, jak pogrubienie i pomarszczenie skóry, która może tworzyć fałdy pozbawione owłosienia. W rzadkich przypadkach, u osobników szczególnie wrażliwych, w wyniku uczulenia na owady może dojść do wstrząsu anafilaktycznego, który jest realnym zagrożeniem życia.

Nasilona pokrzywka w rejonie zadu po kontakcie
z owadami u konia

Diagnoza lipcówka opiera się głównie na sezonowości występowania objawów klinicznych, charakterystycznych miejscach objętych procesem zapalnym i zmianami skórnymi. Oczywiście sam świąd może być spowodowany wieloma innymi czynnikami, nie tylko uczuleniem na owady, a lista diagnostyki różnicowej jest długa, dlatego wymagana jest wizyta lekarza weterynarii z dokładnie przeprowadzonym wywiadem i badaniem pacjenta. W wielu przypadkach diagnoza stawiana jest na podstawie wykluczenia innych chorób (jak grzybica czy pasożyty, choroby o podłożu alergicznym, gdzie istnieje inny alergen niż ślina owadów, a także choroby autoimmunologiczne). W związku z powyższym, lekarz weterynarii w ramach diagnostyki może pobrać krew na badania biochemiczne, włosy lub zeskrobinę do badania mikrobiologicznego, molekularnego lub mikroskopowego, a nawet wykonać biopsję skóry na badanie histologiczne. Rekomendowane może być również wykonanie śródskórnych testów alergicznych, w celu potwierdzenia alergii i wykrycia alergenu.

Zmiany skórne z widocznymi samouszkodzeniami w obszarze
skóry głowy u konia

Lipcówka jest chorobą na ten moment nieuleczalną, zatem nie ma leków, które sprawiłyby, że koń nie będzie miał nadwrażliwości na ślinę po ugryzieniu owadów. Stosowane leczenie ma na celu złagodzenie sezonowo występujących: świądu i zmian skórnych. Terapia stosowana jest tylko w momencie wystąpienia objawów, nie profilaktycznie. Rodzaj terapii (ogólna/miejscowa), jej długość trwania i dawki leków muszą być zawsze indywidualnie dobrane do pacjenta przez lekarza weterynarii. Nie należy ich stosować na własną rękę. Do leków najsilniej łagodzących reakcję alergiczną i świąd, a także działających przeciwzapalnie i hamująco samouszkodzenia, należą sterydy. Leki te nie powinny być stosowane samodzielnie przez właściciela, ponieważ mogą powodować liczne skutki uboczne, takie jak obniżenie odporności, ryzyko zapadania na infekcje, opóźnienie gojenia ran, wrzody przewodu pokarmowego, ochwat. W przypadku niemożliwości podania sterydów, ze względu na przeciwskazania u pacjenta, czasami stosowane są leki antyhistaminowe lub niesteroidowe leki przeciwzapalne. W przypadkach gdzie występuje nadkażenie bakteryjne zmian skórnych, konieczne może być zastosowanie antybiotykoterapii dobranej na podstawie posiewu ze zmian skórnych i antybiogramu.
W terapii miejscowej, poza stosowaniem leków, znaczenie ma pielęgnacja zmienionej skóry, stosowanie preparatów łagodzących i antyseptycznych. Działają one regeneracyjnie na zmienioną skórę, ale również zapobiegają wtórnym infekcjom bakteryjnym. Odczulanie celowane, wykonywane na podstawie testów alergicznych, na ten moment nie ma potwierdzonej skuteczności. Obecnie trwają liczne badania naukowe nad skutecznymi metodami leczenia i zapobiegania lipcówki. Jednym z najważniejszych punktów leczenia i zapobiegania chorobie jest ograniczenie kontaktu z alergenem, czyli owadami.

Wykonywanie śródskórnych testów alergicznych przez
lekarza weterynarii w celu diagnostyki alergii skórnej

Najważniejszym celem w zapobieganiu lipcówce jest unikanie lub ograniczenie kontaktu z alergenem, a zatem zapobieganie ugryzieniom przez owady. Istnieje wiele sposobów na ograniczenie ilości owadów w otoczeniu konia i ich kontaktu ze zwierzęciem. Istotnym elementem jest wprowadzenie środków zapobiegawczych już na dwa tygodnie przed rozpoczęciem sezonu owadów. Jednym ze skutecznych sposobów walki z lipcówką jest stosowanie derek siatkowych z drobnymi oczkami, okrywających głowę, szyję i całą kłodę. Derki te mogą mieć wzór przypominający zabarwienie zebry, które pomaga zmylić owady, co stanowi dodatkową ochronę przed nimi. Poza derkami, ogromne znaczenie mają preparaty odstraszające owady, stosowane na zwierzę lub do pomieszczeń. Do bezpiecznych, stosowanych bezpośrednio na skórę konia, należą preparaty zawierające permetrynę i jej pochodne (cypermetryna, tetrametryna). Najczęściej stosowane są one co 7-11 tygodni. Preparatami tymi można również opryskiwać derkę siatkową. Innymi preparatami do stosowania bezpośrednio na skórę są różnego rodzaju olejki eteryczne (cytrynowy, lawendowy, eukaliptusowy), jednak ich działanie nie jest naukowo potwierdzone, a z doświadczenia jest znacznie słabsze. Permetrynę i jej pochodne, transflutrynę, geraniol czy DEET stosować można również do pomieszczeń, jednak częstość stosowania jest znacznie wyższa – co 2 tygodnie.

Siatkowe derki ze wzorem zebry, jako ochrona przed owadami dla koni

Poza derkami oraz preparatami odstraszającymi owady, lipcówce zapobiegać można poprzez zmiany warunków środowiskowych. Zastosowanie mają specjalne kurtyny przy wejściu do stajni oraz moskitiery, które zapobiegają wlatywaniu owadów do pomieszczeń. Systemy wentylacji w stajni, poprawiające przepływ powietrza, mają również istotną wartość w celu zmniejszania ilości owadów w pomieszczeniach. Większe zagęszczenie owadów obserwuje się w obszarze terenów zalesionych oraz przy zbiornikach wody, zwłaszcza stojących. W związku z powyższym, konie wrażliwe powinny unikać tych terenów, a zwłaszcza unikać powinno się wypasania koni wrażliwych w pobliżu wody lub lasów. Natomiast tereny otwarte, wietrzne i o niskiej wilgotności, nie sprzyjają obecności owadów. Ilość owadów występujących na nich jest mniejsza. Istotnym elementem zapobiegania jest również wypuszczanie koni na padoki i pastwiska w czasie najmniejszej aktywności owadów. Muchówki wykazują największą aktywność w godzinach wieczornych oraz nocnych, zatem konie nie powinny być wypuszczane w tym czasie na wybiegi.